Ράιτ, Φρανκ Λόιντ

(Wright, Ρίτσλαντ Σέντερ, Γουισκόνσιν 1867 ή 1869 – Τάλιεσιν Γουέστ, Φένιξ, Αριζόνα 1959). Αμερικανός αρχιτέκτονας. Στη νεότητά του (1888), πριν ακόμα τελειώσει τις σπουδές του, ανέλαβε δραστηριότητα στο Σικάγο, στη μόνη πρωτότυπη αμερικανική σχολή αρχιτεκτονικής, στο γραφείο του κυριότερου εκπροσώπου της, του Λούις Χένρι Σάλιβαν. Η επίδραση του Σάλιβαν και της Σχολής του Σικάγου με τα μηνύματά της αυτονομίας της σκέψης είναι φανερή στα πρώτα ακόμα έργα του Ρ. Είναι γενικά μια σειρά μονοκατοικιών κατασκευασμένων όχι με το εκλεκτικό πνεύμα που επικρατούσε τότε, αλλά σύμφωνα με τις αντιλήψεις μιας πραγματικά οργανικής αρχιτεκτονικής, όπως την οραματιζόταν ο Σάλιβαν μέσα στην αγγλοσαξονική παράδοση: προσέγγιση δηλαδή του ανθρώπου στη γη, άνοιγμα προς την εξωτερική φύση, επιλογή φυσικών υλικών, προσαρμογή της κατοικίας στις ανάγκες του ανθρώπου κλπ. Την τοποθέτηση αυτή ακολούθησε ο Ρ. σε όλη τη μακρά αλλά όχι πάντοτε πετυχημένη σταδιοδρομία του και μέσα στις περιορισμένες μεταβολές της αρχιτεκτονικής του έκφρασης. Όταν συμπλήρωσε την καλλιτεχνική του διαμόρφωση (γύρω στο 1888-1900) και εδραίωσε την προσωπικότητά του, άρχισε γι’ αυτόν η πιο δραστήρια ίσως περίοδος της ωριμότητας με τις περίφημες «Πεδινές κατοικίες», που πραγματοποιήθηκαν από το 1900 έως περίπου το 1910 και διακρίνονται για τη μεγάλη ελευθερία, ιδίως στην οργάνωση των εσωτερικών χώρων και για την εντελώς προσωπική αρχιτεκτονική έκφραση (στέγες που προεξέχουν, μακριά οριζόντια παράθυρα κ.ά.)· χαρακτηριστικά δείγματα είναι η κατοικία Γουίλιτς στο Χάιλαντ Παρκ στο Σικάγο (1902), η κατοικία Μάρτιν στο Μπάφαλο, Νέα Υόρκη (1904), η κατοικία Ρόμπι στο Σικάγο (1909), για τις οποίες ο Ρ. σχεδίασε και ολόκληρη την επίπλωση. Στην ίδια περίοδο ανήκουν και μεγαλύτερα κτίρια: τα γραφεία Λάρκιν στο Μπάφαλο, Νέα Υόρκη (1904), η Εκκλησία των Ενωτικών στο Όουκ Παρκ, Ιλινόις (1906) και οι Κήποι Μιντγουέι στο Σικάγο (1913), έργο πολύ σημαντικό, που καθόρισε τη διακοσμητική έκφραση του Ρ. ως σύνθεση πλαστική και ζωγραφική και επηρέασε τη μεταγενέστερη παραγωγή του, αρχίζοντας από το Αυτοκρατορικό ξενοδοχείο του Τόκιο (1916-1922), ένα από τα κυριότερα έργα του. Η επόμενη περίοδος είναι φαινομενικά λιγότερο σημαντική· με την κατοικία Μιλάρ στην Πασαντίνα της Καλιφόρνιας (1923), ο Ρ. αρχίζει μια σειρά κτιρίων στα οποία εφαρμόζει προκατασκευασμένα στοιχεία με αξία όχι τόσο κατασκευαστική όσο διακοσμητική, με μορφολογικά μοτίβα που είχαν ήδη δοκιμαστεί στους Κήπους Μιντγουέι· παράλληλα ασχολήθηκε με ένα σχέδιο φιλόδοξο όσο και ουτοπιστικό, στις «Γιουσόνιαν Χάουζες» όπου προσπάθησε να συνδυάσει την ποιότητα της τεχνικής και της μορφής με τη χαμηλή τιμή κόστους, προβλέποντας το σημαντικότερο πρόβλημα της αμερικανικής μεταπολεμικής κοινωνίας· τέλος, στο σχέδιο της Μπρόαντακρ Σίτι του 1934 ανέπτυσσε οργανικά τις πολεοδομικές αντιλήψεις του, εντάσσοντας μέσα σε αυτές τις αρχιτεκτονικές προβλέψεις των κατοικιών Γιουσόνιαν (Usonian Houses). Αλλά οι αντιλήψεις του Ρ. ήταν πολύ προχωρημένες για την αμερικανική κοινωνία, γι’ αυτό και τα χρόνια εκείνα παρουσιάζουν μια σχετική έλλειψη δραστηριότητας και πραγματοποίησης σχεδίων· την εποχή αυτή διαδέχεται μια άλλη, που αρχίζει από το 1936, έτος κατασκευής της περίφημης κατοικίας Κάουφμαν στο Μπερ Ραν της Πενσυλβανίας, γνωστής με το όνομα «η κατοικία στον καταρράκτη», και της αρχής των εργασιών του μεγάρου των γραφείων της εταιρείας Σ. Τζόνσον στο Ρέισιν του Γουισκόνσιν, που θεωρούνται γενικά τα αριστουργήματά του. Η «Κατοικία στον καταρράκτη» είναι ένα σύνολο όγκων διαρθρωμένων σε διαφορετικά επίπεδα γύρω από ένα κεντρικό πυρήνα και κρεμασμένων κυριολεκτικά επάνω στον καταρράκτη· είναι ίσως το μοναδικό έργο στο οποίο ο Ρ. δέχτηκε μερικά στοιχεία της ορθολογιστικής ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής· στο κτίριο Τζόνσον η φυγή των όγκων και των επιφανειών προδιαγράφει τις αρχιτεκτονικές λύσεις της ωριμότητάς του. Στη διαρρύθμιση των εσωτερικών χώρων, συνεχίζοντας τις αντιλήψεις που είχε εφαρμόσει στα Γραφεία Λάρκιν, επιλύει αισθητικά ένα πρόβλημα στατικό, χρησιμοποιώντας ψηλούς μυκητόσχημους κίονες, που υποστηρίζουν γυάλινες οροφές, σχεδιασμένες με το συνηθισμένο διακοσμητικό πνεύμα του Ρ. Το 1938 πραγματοποίησε στην Αριζόνα, κοντά στο Φένιξ, το συγκρότημα του Τάλιεσιν Γουέστ, στο οποίο περιλαμβανόταν κατοικία, γραφείο, εργαστήριο και σχολή, εκτελεσμένα σύμφωνα με τις αντιλήψεις του περί τρόπου ζωής, ελευθερίας εσωτερικού χώρου και με δικά του διακοσμητικά στοιχεία. Μετά τον B’ Παγκόσμιο πόλεμο ακολουθεί η τελευταία και εξαιρετικά γόνιμη περίοδος της ωριμότητάς του: ο Ρ. επαναλαμβάνει και επεξεργάζεται περισσότερο ορισμένα μορφολογικά θέματα που είχε μελετήσει στο παρελθόν. Το 1955 πραγματοποιεί τον Πύργο Πράις στην Μπάρτλεσβιλ της Οκλαχόμα· το 1956-59 το Μουσείο Γκούγκενχαϊμ στη Νέα Υόρκη, που προκάλεσε πολλές συζητήσεις· το 1956 αρχίζει τη μελέτη του κοινοτικού κέντρου της Μάριν στην Καλιφόρνια, που τελείωσαν το 1960-1963 οι μαθητές του· στα τελευταία χρόνια της ζωής του ανήκουν τα πολυάριθμα εκπληκτικά σχέδια, που αποτελούν την πνευματική και ηθική κληρονομιά του: το κυριότερο από αυτά είναι το σχέδιο για το «Μάιλ Χάι Σκάι σκρέιπερ», τον ουρανοξύστη ύψους ενός μιλίου, πραγματικό σύμβολο εμπιστοσύνης στο μέλλον της αρχιτεκτονικής. Ο Ρ. υπήρξε καλλιτέχνης που εργάστηκε πάντοτε κατά τη συνείδηση του και όχι κατά τον συρμό της εποχής· η εργασία του, γνωστή στην Ευρώπη από το 1910, προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον, παρέμεινε όμως ουσιαστικά άγνωστη στις Ηνωμένες Πολιτείες· ο Ρ. θεωρείται σήμερα πρωτοπόρος αρχιτέκτονας και από τους κυριότερους εκπροσώπους του σύγχρονου πνεύματος. Είναι οπωσδήποτε ο μεγαλύτερος Αμερικανός αρχιτέκτονας όχι μόνο της γενιάς του, αλλά γενικά του 20ού αι.· η κληρονομιά του είναι ωστόσο πολύ προσωπική, γι’ αυτό και δύσκολα μπορεί να αποτελέσει σχολή ή αρχιτεκτονικό ρεύμα, παρά τον μεγάλο αριθμό μαθητών σε όλο τον κόσμο που τον ακολούθησαν και τον μιμήθηκαν. Φρανκ Λόιντ Ράιτ: η κατοικία Ρόμπι στο Σικάγο (1909). Το κτίριο ανήκει στην περίφημη σειρά των «πεδινών κατοικιών» του μεγάλου Αμερικανού αρχιτέκτονα.